Adil Giray son derece temkinli bir şehzade olmakla beraber gençliğine eklenen şair yaratılışı gereğince ince duygulara sahipti. Bu ince duygulu genç, gözlerinin önünde duran böyle bir güzelliğe karşı ilgisiz kalamazdı. Onun yanardağ volkanından yapılmış denilmeye layık gönlü de aşk ateşiyle yanmaya hazırdı.  Gençliğinin bütün taze renkleriyle, ayın hâlesindeki ışıkların pespembe yansımaları kadar çekici güzelliği, yüzünün aydınlığı ve endamının süsüyle sanki mehtabın parıltısından ibaret güzellik tanrıçası bir kalıba dökülmüş de gökyüzünün en renkli, en yıldızlı bir parçasına bürünmüş sanılacak kadar göz alıcı bir güzellikle karşısında oturan Perihan’ı görünce vücudunun, ellerinin, ayaklarının ressamlar tarafından kurulan hayallerde bile rastlanmayan ölçülülüğüne dikkat edince ona ilk bakışta taparcasına tutuldu. Zaten güzelden anlayan bir zevk sahibine göre böyle bir yüze âşık olmak, zaman isteyen işlerden değildir. Özünde parlama yeteneği olan cisimlerin güneşle bir kez temas etmesi, ışıldamaları için yeterlidir.”

Namık Kemal’in İntibah’tan sonra kaleme aldığı ikinci romanı olan Cezmi, edebiyatımızın tarihî roman türünde yazılmış ilk örneğidir. Eser 16. yüzyılda cereyan eden Osmanlı-İran savaşları üzerine bina edilmiştir. Şair mizaçlı asker Cezmi’nin yetişmesi, savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar, bu esnada tanışıp dostluk kurduğu Adil Giray’ı esaretten kurtarması ve Adil Giray’ın İran’da başından geçen hadiseler romanın konusunu oluşturur. Olaylar Osmanlı İmparatorluğu, İran Şahlığı ve Kırım Hanlığı devletleri etrafında gelişir. Tanpınar’ın ifadesiyle tarihî kadro içerisinde ideolojik bir roman olan Cezmi’de İslam birliği fikri işlenir. Namık Kemal’e göre Osmanlı İmparatorluğunun başı çektiği bir İslam birliği kurma düşüncesinin önündeki en büyük engellerden biri, İran’daki Şii iktidardır. İran’da Sünni bir iktidarın yönetime gelmesi, İslam birliğini sağlama yolunun önünü açacaktır. Romandaki olaylar da bu minvalde gelişir. Vatan sevgisi, iktidar mücadelesi, esaret, aşk ve kıskançlık gibi temler ise romanın diğer yönlerini teşkil eder. Bütün bu özellikleriyle Cezmi, Namık Kemal’in önemli eserlerinden biri olduğu kadar edebiyatımızın klasiklerinden biri olarak da ön plana çıkmaktadır.